Nằm ngay bên cạnh “Viên ngọc xanh” Hồ Ba Bể, làng Pác Ngòi (xã Nam Mẫu, huyện Ba Bể) xinh đẹp với những nếp nhà sàn mang đặc trưng riêng của bản làng người Tày. Du khách đến đây không chỉ ấn tượng bởi cảnh sắc nên thơ, món ăn dân dã mà còn ấn tượng đặc biệt với hình ảnh phụ nữ vùng cao dệt vải. Năm theo năm, cuộc đời nối cuộc đời, nghề dệt vải vẫn được một số gia đình trong thôn Pác Ngòi lưu giữ và truyền lại cho con cháu.

Bên chiếc khung cửi đã ngả màu thời gian, bà Triệu Thị Dung vừa luôn tay dệt vải, vừa dân nga hát ru em bé phía sau lưng. Tiếng hát ru hòa cùng tiếng kẽo kẹt như đưa khách trở về rất nhiều năm về trước. Khi đó, vải vẫn còn rất hiếm, không dễ để mua được, chính vì vậy gia đình người Tày nào cũng có khung cửi. Con gái Tày 15, 16 tuổi đã biết dệt vải. Từ những đôi tay khéo, không chỉ quần áo mà cả chăn, gối, rèm cửa... được ra đời. Nhưng để có những sản phẩm đó, người phụ nữ phải làm rất nhiều công đoạn tỉ mẩn, dịu dàng và chứa đầy yêu thương.

Bà Triệu Thị Dung miệt mài bên khung cửi.

Rất nhiều năm trước, nhiều thửa ruộng ở làng Pác Ngòi, cứ đến vụ là bông bung trắng xóa. Các bà, các mẹ đi hái bông, mang về phơi khô rồi cán lấy hạt. Sau đó bật bông và kéo sợi thành vòng tròn, rồi đem luộc sợi cho chín. Trong khi luộc sẽ cho ngô xay vào nồi đang sôi để thành hồ cho sợi chắc. Sợi luộc xong mang ra nắng phơi cho khô, khi cất về sẽ cho vào “Pài tồng” đi gầm sàn quanh các cột nhà rồi mới cuốn vào khung cửi và bắt đầu dệt. Vải dệt xong, cắt may thành các sản phẩm sẽ đem nhuộm với chàm.

Bà Dung bảo, nhiều bước như vậy nên ngày xưa cả năm chỉ dệt được 6-7 bộ quần áo hoặc 3-4 cái vỏ chăn. Với người phụ nữ ngày ấy, dệt vải không chỉ để làm ra các đồ dùng mà còn gửi gắm nhiều tình cảm. Các bà, các mẹ dệt vải cho chồng, con có tấm áo lành, nhà có chăn ấm... Những cô gái trước khi đi lấy chồng phải chuẩn bị cả năm, bởi lẽ ngày về nhà trai, mỗi người phải mang theo bộ quần áo truyền thống, vỏ chăn, màn, ri-đô. Đến khi có con, ngày đầy tháng bà ngoại sẽ trao cho em bé một chiếc địu và tã nhiều màu sắc. Quan trọng như vậy, nên dệt vải đẹp là một trong những điều mà các cô gái Tày ngày xưa phấn đấu và tự hào.

Chiếc khăn được dệt và nhuộm chàm hoàn toàn bằng phương pháp thủ công.

Ngày xưa dệt vải chỉ có nhuộm màu chàm, nếu trang trí thêm thì dệt những sợi nhiều màu điểm xung quanh. Giờ đây làng không trồng bông mà mua sợi bán sẵn, nên muốn làm màu gì phải mua luôn sợi màu đó. Mua về vẫn phải luộc và phơi nắng, nhưng như thế cũng đỡ đi nhiều công đoạn. Gia đình bà Dung vẫn duy trì nghề dệt, trước đây còn bán cho người có nhu cầu về làm địu, tã, chăn. Những năm gần đây du lịch phát triển nên làm thêm túi, mũ, khăn để bán cho du khách. Để hỗ trợ người dân tạo nên các sản phẩm mới, xã đã tổ chức cho bà con học thêm cách dệt hoa văn, dệt chữ; đang khảo sát số người biết dệt để mở lớp truyền dạy tại một số thôn theo nhu cầu của người dân.

Để chúng tôi tìm hiểu kỹ hơn về dệt truyền thống, bà Dung nhiệt tình đưa ra khoảng sân lớn của Nhà văn hóa Pác Ngòi, tại đó bà Dương Thị Lan đang miệt mài phơi mẻ sợi mới luộc hôm qua. Bà Lan đã bỏ dệt vải được một thời gian dài, vì thấy vải bây giờ mua dễ, lại rẻ. Nhưng mỗi khi gặp ai trong làng đang ngồi dệt vải lại thấy buồn lắm. Thời gian gần đây, thấy nhiều du khách tìm mua sản phẩm dệt truyền thống nên bà Lan mừng vui, lại đặt làm chiếc khung cửi mới. Mỗi ngày ngồi dệt vải bà Lan đều “Mong muốn người trẻ thấy thích mà học theo, vì có như thế sau này người già như chúng tôi về với núi thì khung cửi mới còn mãi được”.

Bà Dương Thị Lan phơi sợi trong ngày nắng.

Các bà bảo rằng nghề dệt cần sự tỉ mẩn, nếu tập trung thì sẽ học được ngay, nhưng ít người chịu học dệt lắm, vì mất thời gian mà làm ra sản phẩm tìm chỗ bán ổn định khó, không được giá. Một chiếc vỏ chăn to đã nhuộm chàm cẩn thận chỉ bán được 400 nghìn đồng. Chính vì thế làng Pác Ngòi hiện nay có gần 100 hộ dân nhưng chỉ còn gần 10 chiếc khung cửi. Nhiều người muốn quay lại với tiếng “kẽo kẹt” vẫn còn e dè, nhiều người trẻ biết dệt nhưng bận đi làm ăn nên khung cửi cứ thế mà mục, rồi lại thành củi.

Giữa những sào phơi sợi, chiếc lưng bà Lan cúi thấp nâng niu từng bó trắng tinh, nhẹ nhàng và ân cần như mong muốn da diết lưu giữ truyền thống của những người đã nửa đời người gắn bó với khung cửi. Các bà mong sao thời gian tới đây sản phẩm từ dệt vải truyền thống sẽ được biết đến nhiều hơn và có đầu ra ổn định để khích lệ bà con yên tâm và chú tâm hơn vào việc khôi phục và giữ gìn nghề dệt truyền thống.

Bài và ảnh: PHƯƠNG NHI