Trước đây, đồng bào Khơ Mú sống du canh, du cư rải rác trên các ngọn núi, cuộc sống vô cùng đói khổ. Năm 1964, ông Vì Văn Sang viết đơn tình nguyện nhập ngũ và tham gia chiến đấu trong đội hình Sư đoàn 316, Quân khu 2. Năm 1971, ông xuất ngũ về địa phương và được giao nhiều trọng trách, từ xã đội trưởng cho đến vị trí cao nhất là Bí thư Đảng ủy xã trong suốt 30 năm (từ 1974 đến 2004). Trong thời gian đó, ông là người tiên phong dẫn dắt đồng bào Khơ Mú chuyển đổi từ du canh, du cư, sống rải rác trở về Nghĩa Sơn lập bản, xây dựng quê hương. Nhớ lại chuyện xưa, ông Vì Văn Sang tươi cười: "Bác Hồ đã dạy việc gì có lợi cho dân phải hết sức làm, khó mấy thì cũng phải cố gắng, nên tôi thấy mình có trách nhiệm dẫn dắt đồng bào Khơ Mú thoát khỏi cuộc sống cơ cực".

Nghệ nhân Vì Văn Sang biểu diễn nhạc cụ truyền thống của đồng bào Khơ Mú.

Để đồng bào an cư, lạc nghiệp, ông Vì Văn Sang đã tham mưu, thực hiện được nhiều công trình an sinh xã hội, như: Đưa nước về thôn Nậm Tộc; vận động người dân cùng chung tay với cấp ủy, chính quyền làm mới các tuyến đường giao thông nội thôn, đường điện, trường học, trạm xá cho thôn Nậm Tộc và xã Nghĩa Sơn... Bên chén chè thơm ngát, ông Sang còn giới thiệu cho chúng tôi những nhạc cụ và nét văn hóa của người dân tộc Khơ Mú. Cũng theo ông Sang, vì đời sống cơ cực nên nhiều nét văn hóa của đồng bào Khơ Mú bị mai một. “Đảng đã dạy ta phải biết giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa, nên đồng bào Khơ Mú phải giữ được truyền thống văn hóa để nâng cao chất lượng đời sống tinh thần, tránh hòa tan vào văn hóa ngoại lai”, ông Sang tâm sự.

Từ suy nghĩ, trăn trở đó, khi chung tay xây dựng cuộc sống cho đồng bào đã ấm no, ông Sang nghiên cứu, khôi phục lại các nhạc cụ của dân tộc Khơ Mú và các làn điệu hát tơm, kơ le trong hoạt động giao duyên, tìm bạn tình, thể hiện lòng mến khách đến chơi nhà, mừng đám cưới, mừng xuân, mừng nhà mới... để phục dựng lại nét văn hóa cho đồng bào. Đến nay, đồng bào Khơ Mú ở Nghĩa Sơn đã phục dựng được những nghi lễ, phong tục, tập quán tưởng như đã thất truyền, như: Lễ hội cầu mưa, cầu mùa, đón mẹ lúa...

Nghệ nhân Vì Văn Sang là cây đại thụ, góp phần chở che cho đồng bào Khơ Mú ở Nghĩa Sơn vượt qua sóng gió, đói nghèo, đồng thời khơi dòng chảy cho văn hóa Khơ Mú hòa vào dòng văn hóa các dân tộc Việt Nam.

Bài và ảnh: VIỆT HÀ