Phát hiện mới trong nghiên cứu khảo cổ học tại Gia Lai

Trong đợt khai quật khảo cổ học từ tháng 3 đến tháng 6/2025, di tích Plei Ring (xã Ia Hrú, tỉnh Gia Lai) đã được các nhà khoa học xác định là một công xưởng tiền sử quy mô lớn, hoạt động cách đây khoảng hơn 3.000 năm.

Công xưởng chế tác đá opal quy mô lớn

Theo Tiến sĩ Nguyễn Quốc Mạnh, Phó Giám đốc Trung tâm Khảo cổ học (Viện Khoa học xã hội vùng Nam Bộ), người chủ trì công tác khai quật cho biết, Plei Ring là một trong những trung tâm sản xuất công cụ đá lớn nhất từng được phát hiện ở Tây Nguyên. Tại đây, cư dân cổ sử dụng kỹ thuật ghè đẽo thuần thục để chế tác hàng loạt công cụ từ đá opal, một loại đá có độ cứng cao và mầu sắc nhận diện đặc trưng. Điều đặc biệt là khối lượng công cụ được sản xuất tại Plei Ring không chỉ đủ phục vụ cho cư dân bản địa mà còn có dấu hiệu được phân phối đến các khu vực lân cận.

Di tích Plei Ring phản ánh sự phát triển của kinh tế nông nghiệp sơ khai và nhu cầu giao lưu giữa các cộng đồng cư dân cổ. Nhưng Plei Ring không tồn tại đơn lẻ. Huyện Chư Sê (trước đây) đã ghi nhận ba di tích khảo cổ học chính: Taipêr (xã Ia Ko), Ngol (xã Ia Glai) và Plei Ring(xã Ia Hrú). Tuy nhiên, trong đợt điều tra khảo cổ cuối quý I và đầu quý II/2025, Bảo tàng Pleiku phối hợp Trung tâm Khảo cổ học đã phát hiện thêm 48 di tích mới, nâng tổng số điểm có dấu vết văn hóa cổ lên 51. Phần lớn các di tích thuộc thời đại Đá mới, một số thuộc thời đại Kim khí và có dấu hiệu vào hậu kỳ Đá cũ. Điều này cho thấy khu vực Chư Sê từng là một trung tâm cư trú, sản xuất và trao đổi sôi động của cư dân cổ với mạng lưới liên kết rộng khắp Tây Nguyên.

Một phát hiện đặc biệt tại Plei Ring là bộ đàn đá nằm sâu trong địa tầng di tích. Đây là nhạc cụ cổ hiếm gặp, góp phần làm sáng tỏ đời sống tinh thần và nghệ thuật của cư dân tiền sử. Theo các chuyên gia khảo cổ, sự xuất hiện của đàn đá trong một công xưởng chế tác công cụ cho thấy mối liên hệ giữa lao động sản xuất và sinh hoạt văn hóa, một đặc điểm nổi bật của xã hội sơ khai.

Tiến sĩ Nguyễn Quốc Mạnh cho biết, Plei Ring không chỉ là một di tích khảo cổ, mà còn là minh chứng sống động cho sự phát triển kỹ thuật, tổ chức xã hội và văn hóa tinh thần của người Việt cổ. Chúng ta đang có cơ hội dựng lại bản đồ văn hóa, kinh tế cổ đại của Tây Nguyên. Nhưng để làm được điều đó, cần sự phối hợp liên ngành, từ khảo cổ học đến địa chất, nhân học và cả công nghệ số.

Định hướng bảo tồn và phát huy giá trị

Di tích khảo cổ Plei Ring lần đầu được phát hiện và công bố bởi các cán bộ Bảo tàng tỉnh Gia Lai tại Hội nghị Thông báo Khảo cổ học toàn quốc năm 2019. Đến năm 2024, di tích này được thẩm tra và chính thức đưa vào kế hoạch phối hợp thăm dò, khai quật giữa Bảo tàng tỉnh và Trung tâm Khảo cổ học. Đợt khảo sát và nghiên cứu lần này có ý nghĩa quan trọng trong việc xác định rõ loại hình, tính chất, niên đại và chủ nhân của di tích.

Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Khắc Sử, Hội Khảo cổ học Việt Nam đánh giá, chúng ta đang có cơ hội để tìm hiểu một hệ thống sản xuất, chế tác có niên đại khoảng hơn 3.000 năm. Tại đây, họ không chỉ chế tác công cụ đá mà còn tổ chức lao động theo phân công rõ ràng. Có thể thấy dấu hiệu của một nền kinh tế sơ khai, nơi sản phẩm không chỉ phục vụ sinh hoạt mà còn hướng đến trao đổi, phản ánh sự hình thành sớm của tổ chức xã hội và quan hệ kinh tế.

Ở Gia Lai, những công cụ được tìm thấy không đơn thuần là vật dụng. Đó là bằng chứng cho thấy người cổ xưa đã biết chọn nguyên liệu, chế tác tinh xảo, có thể đã hình thành các ngành nghề thủ công. Việc phát hiện các khu vực cư trú, nơi khai thác đá và dấu tích chế tác cho thấy họ có nhận thức rõ ràng về tài nguyên và tổ chức sản xuất. Điều đáng chú ý là sự xuất hiện của sản phẩm dư thừa, một yếu tố quan trọng trong việc hình thành trao đổi hàng hóa, từ đó hình thành các mối quan hệ xã hội. Đây là bước chuyển từ kinh tế tự cung tự cấp sang kinh tế có tính tổ chức.

Những phát hiện khảo cổ tại đây mở ra hướng nghiên cứu mới về lịch sử hình thành cộng đồng cư dân Việt cổ, về tổ chức xã hội và sự phát triển của kinh tế sơ khai, bởi Gia Lai không chỉ là vùng đất văn hóa mà còn là trung tâm kinh tế-xã hội thời tiền sử. “Chúng ta cần tiếp tục nghiên cứu, bảo tồn và phát huy giá trị của các di tích này. Đây vừa là nhiệm vụ khoa học, vừa là trách nhiệm với văn hóa. Những gì tìm thấy hôm nay là chìa khóa để hiểu về quá khứ và từ đó định hình tương lai”, Phó Giáo sư Nguyễn Khắc Sử nhận định.

Những phát hiện tại đợt khai quật này được các chuyên gia đánh giá cao giá trị khảo cổ học, đồng thời đề xuất các hướng nghiên cứu tiếp theo bao gồm bảo tồn tại chỗ, xây dựng hồ sơ di sản và phát triển giáo dục cộng đồng. Việc phát hiện thêm một di tích khảo cổ học tại khu vực Plei Ring, bên cạnh di tích lịch sử Địa điểm Chiến thắng Plei Ring năm 1954 (đã được xếp hạng cấp tỉnh) mở ra cơ hội lớn trong nghiên cứu giá trị văn hóa-lịch sử của địa phương. Sự kết hợp giữa các giá trị khảo cổ và lịch sử sẽ góp phần làm phong phú thêm bản đồ di sản của tỉnh Gia Lai, đồng thời tạo nền tảng thuận lợi để phát triển du lịch văn hóa, nâng cao nhận thức cộng đồng và thu hút đầu tư vào lĩnh vực bảo tồn di sản.